چگونگی شناسایی تنگناهای رشد اقتصادی

در این گزارش ضمن مروری بر سه روش مرسوم در تحلیل رشد اقتصادی و نقد آنها، از مزایای استفاده شده است. این روش که از سال ۲۰۰۵ تاکنون با کمک «آسیب شناسی رشد» روش اساتید برجسته دانشگاه هاروارد توسعه یافته، در کشورهای متعددی نیز آزمون شده و کارآمدی خود را نشان داده است. در نتیجه کاربست این روش مشخص خواهد شد:

الف) چه میزان از رشد پایین ناشی از بازده پایین فعالیت اقتصادی بخشها و چه میزان ناشی از هزینه بالای تأمین مالی است.

ب) چه میزان از بازده اجتماعی پایین ناشی از جغرافیای ضعیف یا مشکل سرمایه انسانی یا زیرساختهاست.

ج) چه میزان از بازده پایین فعالیت اقتصادی ناشی از شکست دولت یا شکست بازار است.

د) شکست دولت تا چه میزان ریشه در ریسکهای خرد (حقوق مالکیت، فساد مالی، مالیات و بیمه نیروی کار) دارد و چه قدر در ریسکهای کلان (بی ثباتی مالی، پولی، بودجه ای و سلطه مالی).

ه) شکست بازار تا چه میزان به خاطر آثار جانبی هماهنگی یا انحصار است و تا چه حد ناشی از آثار جانبی اطلاعات.

با هدف کمک به تحقق نرخ رشد ۸ درصدی اقتصاد ایران به عنوان یکی از اهداف کلان برنامه ششم توسعه، این گزارش پیشنهادهایی را برای بهره گیری نظام برنامه ریزی کشور از مزایای روش آسیب شناسی رشد ارائه داده است.

یکی از چالشهای کنونی اقتصاد ایران، پایین بودن میزان رشد اقتصادی است که آثار خود را در میزان بیکاری دو رقمی و درآمد سرانه پایین (فقر درآمدی)، نشان داده است. در گزارش پژوهشی دیگری تحت عنوان «چگونه می توان به رشد هشت درصد دست یافت» به بیان امکان پذیری رشد هشت درصدی پرداخته و تجربه ، مروری بر تجربه سیزده کشور و سیاستهای سیزده کشور موفق در دستیابی به رشد اقتصادی هشت درصد طی چند دهه را تبیین خواهیم کرد. سؤالی که در این پژوهش به آن می پردازیم این است که اگر تنها آن سیاستهای اقتصادی را در استراتژی رشد خود به کار بگیریم و تدابیر مکمل دیگری اتخاذ نکنیم، آیا به رشد هشت درصد دست خواهیم یافت؟ به نظر می رسد پاسخ مثبت نباشد. دلیل آن چندان پیچیده نیست براساس مطالعات موجود، میانگین نرخ رشد اقتصادی ایران در دوره چهل ساله  (۱۳۵۳ – ۱۳۹۳) ۱/۲ درصد بوده است، درحالی که سیاستهای پیشنهادی طی چند دهه گذشت، کم و بیش در اقتصاد ایران به کار گرفته شده است ولی نتیجه مورد انتظار مانند کشورهای موفق در دستیابی به رشد هشت درصد حاصل نشده است؟

فرضیه ای که با توجه به شرایط خاص کشورهای درحال توسعه و به ویژه اقتصاد «تنگناها و موانع دست وپاگیر برای سرمایه گذاری و تولید، مانع تأثیرگذاری سیاستهای اقتصادی برای ایجاد و تداوم رشد اقتصادی است». به نظر می رسد مادامی که تنگناها و موانع دست وپاگیر برای سرمایه گذاری و تولید، برطرف نشود، دستیابی به رشد هشت درصد، ممکن الحصول نیست. بنابراین گزارش پژوهشی حاضر یه عنوان مکمل گزارش قبلی، به ارائه «روش شناسایی تنگناهای رشد اقتصادی» دیدگاه محققان دانشگاه هاروارد، می پردازد.

مطالعات برنامه ششم، به تحلیل رشد اقتصادی چهار دهه گذشته (۱۳۵۳ – ۱۳۹۳) با استفاده از رگرسیون رشد اقتصادی، حسابداری رشد و مقایسه با شاخصهای بین المللی می پردازد. اینگونه تحلیل رشد اقتصادی، بر نظریه رشد متمرکز می شود و به عوامل مؤثر بر رشد می پردازد. در این مطالعات، تنگناهای رشد اقتصادی، شناسایی نمی شود. نظریه رشد، یک نظریه کلی است و هر کشور یک نمونه است، درحالی که موضوع  «آسیب شناسی رشد»، اساساً یک کشور خاص است.

در این گزارش، پس از نقد روشهای مرسوم و مورد استفاده در مطالعه رشد اقتصادی در برنامه ششم، به معرفی روش آسیب شناسی رشد می پردازیم. نکته مهم در این نقد و معرفی، آن است که روش آسیب شناسی رشد، مکمل روشهای مرسوم مطالعه رشد اقتصادی در کشورهای درحال توسعه است و جایگزین آن نمی باشد. یکی از تنگناهای مزمن اقتصاد ایران، پایین بودن رشد سرمایه گذاری و رشد تولید است که باعث ایجاد درآمد اندک شده و بیکاری و فقر را گسترش داده است. عملکرد رشد اقتصادی در اقتصاد ایران تنها در برخی مقاطع و به صورت موقت، بالا بوده و به سرعت به مسیر رشد پایین بازگشته است. در دوره برنامه پنجم توسعه، متوسط نرخ رشد سالیانه اقتصاد ملی که در بلندمدت عامل تعیین کننده سطح درآمد سرانه و رفاه آحاد جامعه به شمار می رود کمتر از صفر برآورد می شود. این درحالی است که هدفگذاری سیاستهای کلی برنامه پنجم و برنامه ششم، متوسط نرخ رشد ۸ درصد را به عنوان الزام مطرح ساخته است.

همانطور که در این گزارش ملاحظه شد، با تکیه بر رویکرد آسیب شناسی رشد می توانیم تنگناهای رشد را شناسایی کنیم و براساس آن اولویتهای رشد را تعیین کنیم تا رشد را ایجاد کرده و بیکاری و فقر را کاهش دهیم. با توجه به بررسی سه روش شناسایی عوامل مؤثر بر رشد اقتصادی در برنامه ششم، پیشنهاد می شود مطالعه ای در زمینه شناسایی تنگناهای رشد اقتصادی در ایران براساس روش محققان هاروارد انجام شود. مطالعه آسیب شناسی رشد می تواند «مکمل» مطالعه عوامل مؤثر بر رشد باشد و«اولویتهای» برنامه ششم توسعه را مشخصتر کند. تحول ساختار اقتصاد و رفع تنگناهای رشد اقتصادی، از طریق آسیب شناسی رشد، دستیابی به رشد هشت درصد در برنامه ششم را محتمل تر می سازد.

در مقابل، تجربه رشد پایین اقتصاد ایران در بلندمدت نشان از ضعفهای ساختاری و غفلتهای مستمر سیاستگذاران به رفع موانع رشد دارد. اگر از موتوری که به نحو سنتی راندمانی پایین داشته (نرخ رشد حدود ۲/۱ درصد در بازه چهل سال اخیر) انتظار داشته باشیم که طی سالهای برنامه ششم توسعه، جهشی در راندمان خود تا حد نرخ رشد هشت درصد را تجربه کند، این امر بدون آسیب شناسی رشد و تحول مسیرهای پیشین میسر نخواهد شد. درواقع تداوم بی تفاوتی نسبت به الزامات رشد بالا (که در اسناد منتشره برنامه ششم توسعه ردپایی از تحول به چشم نمی خورد) موجب می شود از اکنون نسبت به تحقق هدف مندرج برای نرخ رشد اقتصاد خوش بینی ابراز نکنیم.

از: حسین میرجلیلی

منبع: مرکز پژوهش ها مجلس، دفتر مطالعات اقتصادی، تاریخ انتشار هفتم اردیبهشت ۱۳۹۵